آشنایی با معماری ارگانیک

انسان جدا از طبیعت نبوده و نیست، هر چند در ادوار مختلف ساز جدایی را نواخته، هم چنان بخش غیر قابل تفکیک این کلیت پیچیده بوده است. هم اکنون که اکثر مردم دنیا در شهرهای محصور در آهن و بتن و سیمان شهرهایی خاکستری و دودآلود به سر می برند، این فقدان خود را بیشتر آشکار می نماید. اینجا ست که بهتر است به گذشته برگشت؛ این که چه راهی را طی کرده ایم تا به اینجا برسیم و چه راهی پیش روی ماست.

طبیعت همیشه قوانین و آداب خویش را داشته و دارد؛ و ما به عنوان طراحان و سازندگانی که در این طبیعت قصد خلق داریم بایدقوانین را بشناسیم، باید از تجربه های پیشینیان در برخورد با طبیعت الگو یا عبرت بگیریم.

آشنایی ما ایرانیان با محیط زیست پیشینه ای به قدمت تاریخ دارد ولی متاسفانه این رابطه روز به روز کمرنگ تر شده است. اما هم اکنون شرط ارتقا معماری و طراحی شهری در ایران و در دنیا بازگشت به طبیعت و معماری بومی و هم ساز با اقلیم با توجه به تکنولوژی ها و رویکردهای نوین است که در گرو شناخت و بررسی مفاهیم تئوریک این حوزه امکان پذیر است.

۱. معماری ارگانیک

از رویکردهای نوین در طراحی معماری قرن بیستم معماری ارگانیک بود که بیان می کرد:

ترکیب ساختمان با طبیعت و نه تحمیل ساختمان برطبیعت است. مشخصه ی مربوط به اشکال و فرم های ارگانیک خطوط کناره ی نمای نامنظم است، که به نظر می رسد به خطوط کناره ی نمای گیاهان یا حیوانات زنده شباهت دارند. مفهوم سبک "ارگانیک" نیز همانند بسیاری از دیگر مفاهیم به کار گرفته شده درمعماری از رشته های دیگر وام گرفته شده، و زمانی که برای معماری و ساختمان به کارمی رود، تعیین حدود آن مشکل است. این مفهوم، روابط هماهنگ بین کل و جز را در خودجای می دهد. اما هم چنین با فرآیندهایی طبیعی همچون تولد و رشد و مرگ ارتباط دارد.

۱-۱ تاریخچه معماری ارگانیک

فرانک لوید رایت، معمار مشهور این سبک، خود اصطلاح " معماری ارگانیک" را با واژه های دیگری نظیر پویا، حیاتی، جوهری و همه جانبه تعریف کرده و با این مترادف سازی ها منظور خود را از واژه"ارگانیک" که معادل فارسی آن "اندام واره ای" است، مشخص می سازد.

معماری ارگانیک در آمریکا در قرن ۱۹ توسط فرانکفرنس و لویی سالیوان شکل گرفت. اوج شکوفایی این نظریه را می توان در نیمه اول قرن بیستم در نوشتارها و طرح های فرانک لوید رایت مشاهده کرد. به اعتقاد فرانک فرنس براساس نظریه ارگانیک همه فرم های طبیعی پویا هستند.

سالیوان از پایه گذاران مکتب شیکاگو و معماری مدرن در آمریکا بود و اعتقاد بسیار زیادی به فرم های طبیعی و سبک ارگانیک داشت.سالیوان به روشی معتقد بود که مشابه پروسه خلقت در طبیعت بود. او برای اولین باراصطلاح فرم تابع عملکرد را بیان نمود. سالیوان فرم تابع عملکرد را در پروسه رشد و حرکت طبیعی می دید.

رایت در ۲۰ مه ۱۹۵۳ در تلیسین معماری ارگانیک را در نه عبارت زیر تعریف کرد:

• طبیعت: فقط شامل محیط خارج مانند ابرها درختان و حیوانات نمی شود، بلکه شامل داخل بنا و اجزا و مصالح آن می باشد.
  
• ارگانیک: به معنای همگونی و تلفیق اجزا نسبت به کل و کل نسبت به اجزا است.
  
• شکل تابع عملکرد: عملکرد صرف صحیح نمی باشد بلکه تلفیق فرم و عملکرد و استفاده از ابداع و قدرت تفکر انسان در رابطه با عملکردضروری است. فرم و عملکرد یکی هستند.
  
• لطافت: تفکر و تخیل انسان بادی مصالح و سازه سخت ساختمان را به صورت فرم های دلپذیر و انسانی شکل دهد. همان گونه که پوشش درخت و گلبوته ها شاخه های آن ها را تکمیل میکند، مکانیک ساختمان باید در اختیار انسان باشد و نه برعکس.
  
• سنت: تبعیت و نه تقلید از سنت، اساس تفکر معماری ارگانیک است.
  
• تزیینات: بخش جدایی ناپذیر از معماری است. رابطه تزیینات با معماری همانند گل ها با شاخه های بوته می باشد.
  
• روح: روح چیزی نیست که به ساختمان القا شود بلکه باید در درون آن وجود داشته باشد و از داخل به خارج گسترش یابد.
  
• بعد سوم: برخلاف اعتقاد عمومی بعد سوم عرض نیست بلکه ضخامت و عمق است.
  
• فضا: عنصری است که دایما باید در حال گسترش باشد. فضا یک شالوده پنهانی است که تمام ریتم های ساختمان باید از آن منبعث شود ودر آن جریان داشته باشد.
  

هر چند معماری ارگانیک برخلاف کارهای میسوندروهه و لوکوربوزیه صورتی جهانی به خود نگرفت، ولی با این حال پیروانی در سایرکشورها پیدا کرد. در اروپا می توان از هوگوهرینگ که از جمله نظریه پردازان معماری ارگانیک است، و هنز شارون آلمانی، آلوار آلتو فنلاندی و گروه دیستل در هلند نام برد.

در ایران هم می توان درکارهای مهندس هوشنگ سیحون(خانه اوشان-فشم) مهندس پاسبان حضرت (پارک جمشیدیه – تهران) مهندس مهرداد ایروانیان (پارک های شیراز) نمونه هایی از اصول طراحی معماری ارگانیک را مشاهده کرد.

۱-۲ مبانی نظری معماری ارگانیک

چیزی به عنوان یک مبنای نظری مشخص برای مجموعه معماری ارگانیک وجود ندارد. نه سخنان پردامنه و تا حدی پراکنده فرانک لوید رایت و نه اظهارات کم و بیش دقیق تر هوکو هرینگ و نه اظهار عقیده های گاه و بی گاه هانسشارون و آلوار آلتو، هیچ کدام را نمی توان چندان مفید دانست. اما شاید سه اصل زیر یک طرح کلی ساده را ارایه دهد:

• طبیعت به عنوان الگو: در نوعی گریز رمانتیک ازشهرهای بزرگ و تمدن فنی، ادعا این بود که طبیعت و قوانین آن تنها راهنما و آموزگاراست.
  
• فردگرایی: در فلسفه ای که گرایش های روشنگری را مورد شک قرار میدهد، به کمک واسطه های روانشناختی، خود مختاری فردی و شخصیت مستقل فردی ترغیب می شود.
  
• ملی گرایی: همبستگی با کشور، فرهنگ، مذهب و سنتهای خود که در کنار بینش جهان وطنی جنبش فردگرایی قرار گرفته است.
  

۲. معماری فولدینگ

فولد یعنی چین، لایه، لایه های هزار تو. در این نوع معماری هر لایه در کنار لایه دیگر است، همه چیز در کنار هم است بدون این که لایه ها در هم فرو روند، ماهیت هر لایه به تنهایی حفظ می شود و همه چیز افقی است، از نظر فولدینگ همه چیز هم سطح یکدیگرند. به عبارت دیگر د این نوع معماری با مرکزمداری مخالفت می شود و مرکز مداری جای خود را به گسترش در جهت طول  (و نه ارتفاع) می دهد.

۳. معماری بیونیک

بیونیک از ترکیب دو لغت "بیولوژی" و" تکنیک" که در لغت نامه به معنای "زیستار شناختی" یا "به کارگیری اندام های ساختگی طبیعت" است، برای اولین بار این واژه توسط دانشمند آمریکائی بنام جک. ای. استیل در سال ۱۹۵۹ به کار برده شد، وی بیونیک راعلم سیستم هایی که شالوده و پایه تمامی سیستم های زنده است، می داند. بطور کلی بیونیک و معماری بیونیک علمی است که به الهام یابی فنی از ساختمان ها، رفتارها و ارتباطات گوناگون عالم جانداران می پردازد و مسایل فنی را از راه های زیستی حل میکند.

در مورد سبک های دیگر معماری در بخش های مختلف کتاب انسان، طبیعت، معماری به تفصیل پرداخته شده است. در هر بخش معماران مربوط به همان سبک با ذکر آثارشان معرفی شده اند.

مبحث اصلی این کتاب طبیعت و طبیعت گرایی است و انسانی که به عنوان معمار، قصد معماری و طراحی در این طبیعتی را دارد که ما را در برگرفته است. در فصل اول کتاب طبیعت و محیط طبیعی به زبان ساده شرح داده می شود با ذکر این دلیل که بایستی پیوند گسسته میان معماران با دیگر رشته ها و مباحث حیاتی مطرح شده در آن برقرار گردد. این فصل تلاش و کوششی در جهت تبیین مبانی و مفاهیم اولیه در زمینه محیط زیست و منابع و انرژی هایی که در خود نهفته دارد، می باشد.

در فصل دوم خلاقیت و الهام از طبیعت بررسی میشود هر چند در فصول بعدی نیز بارها به این مباحث اشاره خواهد شد. در فصل سوم نگاهی به گذشته داریم و فقط به مکاتبی پرداخته شده که در تاریخ معماری حضور پررنگ ترداشته اند. در فصل چهارم به مکاتب غربی پرداخته شده است و در فصل پنجم، مطالب جدیدتر و معماران صاحب سبک که هنوز در قید حیات هستند مطرح شده اند. و نهایتا فصل آخر در واقع مبحثی استراتژیک و عملکردی یعنی توسعه پایدار را دربر میگیرد.